سخت‌زایی در گاوهای شیری و تأثیر آن بر وقوع لنگش و ترکیب شیر
سخت‌زایی یکی از مهم‌ترین دلایل مرگ گوساله‌ها در زمان تولد یا مدت کوتاهی پس از تولد می‌باشد که معمولا عفونت رحم و همچنین جفت‌ماندگی را به دنبال دارد. در این مقاله تأثیر سخت‌زایی بر نرخ وقوع لنگش در گاوهای مادر و صفات کیفی شیر پس از زایمان را مورد بحث قرار خواهیم داد.
سخت‌زایی (Calving difficulty یا dystocia) به تولد غیرطبیعی یا سخت اطلاق شده و تأثیر منفی و مستقیمی بر سلامت و عملکرد گوساله‌ها و گاوهای مادر دارد. بعلاوه، عارضه سخت‌زایی معمولا با هایپوکسی (کاهش فشار اکسیژن) بلندمدت، اسیدوز شدید و افزایش نرخ مرده‌زایی در گوساله‌ها همراه می‌باشد. در ماده‌گاوها این ناهنجاری موجب ایجاد آسیب‌‌هایی در ارگان‌های مختلف، فلجی، التهاب رحم و جدار رحم، افت تولید شیر و در نهایت کاهش سطح آسایش و بهره‌وری اقتصادی می‌شود. زیان‌های اقتصادی ناشی از این ناهنجاری عمدتا به افزایش مرگ و میر گوساله یا ماده‌گاوها، کاهش تولید شیر و افزایش هزینه‌های کارگری و دارو و درمان برمی‌گردد. سخت‌زایی با افزایش بیش از حد طول دوره زایمان، ضمن کاهش نرخ زنده‌مانی گوساله‌ها موجب بروز آسیب‌ها و افزایش طول دوره مراقبت‌های ویژه در ماده‌گاوها می‌انجامد. نرخ وقوع سخت‌زایی در اقصی‌نقاط دنیا بین 2 تا 23 درصد متغییر است.
کم و کیف انقباضات عضلانی در زمان زایمان، وضعیت کانال زایمان یا مسیر خروج گوساله از رحم و اندازه و موقعیت جنین در رحم از جمله عوامل مؤثر در وقوع سخت‌زایی در ماده‌گاوها می‌باشند.
عوامل مسبب بروز سخت‌زایی را می‌توان به سه گروه:
- عوامل بسیار محتمل شامل عدم تناسب بین اندازه جنین و لگن ماده‌گاو، وضعیت غیرطبیعی استقرار جنین در رحم، سکون و عدم انقباض رحم (uterine inertia)، تنگی واژن یا دهانه رحم ( cervical stenosis) و پیچ‌خوردگی رحم (uterine torsion)؛
- عوامل حدواسط شامل طول مدت زایمان، بزرگی بیش از حد جنین، تنگی بیش از حد کانال زایمان، غلظت پایین کلسیم و منیزیم خون و استرس زایمان
- عوامل بعید شامل جنسیت جنین، چندقلوزایی، ناهنجاری‌های جنینی، نژاد گاوهای والد، تعداد زایمان‌های پیشین ماده گاو (شکم زایش)، سابقه سخت‌زایی قبلی، سن، فصل، تغذیه، فعالیت بدنی، بیماری، اندازه گله، منطقه و اثرات متقابل بین آن‌ها
تأثیر سخت‌زایی بر وقوع لنگش در گله
مطالعات نشان داده‌اند که نرخ وقوع لنگش در گاوهایی که سابقه سخت‌زایی داشته‌اند، بیشتر است. طی دوره زایمان، تغییرات القایی در لیگامنت‌های لگن موجب تسهیل خروج گوساله می‌شوند؛ هر چند، این تغییرات پاها و سُم‌های گاو مادر را تحت تأثیر قرار داده و شرایط را برای وقوع لنگش بالینی مساعد می‌کنند. بعلاوه، اشتباه کارکنان زایشگاه در حین امدادرسانی به ماده‌گاو در حین زایش موجب تشدید آسیب‌های ناشی از سخت‌زایی شده و احتمال وقوع لنگش در گوساله و گاو مادر را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، فرایند زایمان به خودی خود عامل مسبب لنگش در اوایل دوره شیردهی به شمار می‌رود. استرس‌های ناشی از تغییرات فیزیولوژیک، متغییرهای اجتماعی، جابجایی‌ها و تغییر محل نگهداری گاو، احتمال بروز لنگش در دوره انتقال (نزدیک زمان زایمان) را افزایش می‌دهد. طی دوره پیش از زایمان، تغییرات غیرالتهابی رخ داده در بافت‌های پیوندی کوریوم (ناحیه زایای سُم که رشد نسوج جدید سُم را میسر می‌کند)، انعطاف‌پذیری این ناحیه از سُم در برابر فشارها و تنش‌های بیرونی را کاهش داده و شانس وقوع لنگش را بالا می‌برد.
تأثیر سخت‌زایی بر ترکیب شیر
درد و استرس شدید ناشی از لنگش رفتارهای حرکتی گاو شامل خوابیدن و برخواستن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در نتیجه، ماده‌گاو مدت‌زمان بیشتری را صرف خوابیدن می‌کند؛ این وضعیت شرایط را برای وقوع عارضه ورم پستان (به ویژه ورم پستان ناشی از استافیلوکوکوس اورئوس و استافیلوکوکوس آگالاکتیه) مهیا می‌کند.
همچنین، سخت‌زایی موجب کاهش پروتئین، چربی و لاکتوز شیر و افزایش شمار سلول‌های سوماتیک یا پیکری آن می‌شود. کلیه این تغییرات را می‌توان به عنوان شاخص‌های پایش و تشخیص ورم پستان تحت‌بالینی و بالینی توصیه نمود. استرس، درد، افزایش عوامل اکسیداتیو در بدن و کاهش جذب و متابولیسم مواد مغذی دریافتی از طریق جیره روزانه، موجب تغییر غلظت پروتئین، چربی و لاکتوز شیر می‌شود.
از سوی دیگر، افزایش نمره سخت‌زایی (براساس یک سیستم امتیازدهی 4 نمره‌ای)، با کاهش متوسط بهره‌وری تولیدی گاوها همراه است. محققان نشان داده‌اند که کیفیت شیر طی 30 روز نخست پس از زایمان، در گاوهای تازه‌زای غیرلنگی که عارضه سخت‌زایی را تجربه نکرده و در نتیجه با استرس کمتری مواجه بوده‌اند، بهتر خواهد بود.
عارضه سخت‌زایی موجب افزایش وقوع لنگش در گله‌های گاو شیری شده و صفات کیفی شیر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. طبق برآورد محققان نرخ وقوع لنگش در گاوهایی که سابقه سخت‌زایی داشته‌اند، بین 88/3 تا 92/5 درصد بوده است در حالی که این دامنه در گاوهای بدون سابقه سخت‌زایی بین 27/0 تا 37/2 درصد گزارش شده است. بعلاوه، لنگش حاد در گاوهایی که سابقه سخت‌زایی داشته‌اند بیشتر مشاهده می‌شود.
نتیجه‌گیری
سخت‌زایی موجب کاهش چشم‌گیر تولید شیر، اُفت غلظت چربی، پروتئین و لاکتوز شیر و افزایش تعداد سلول‌های پیکری آن در گله‌های گاو شیری می‌شود. شایان ذکر است که اثرات متقابل بین سخت‌زایی و سطح سلامت گاو کلیه صفات کیفی شیر، به استثنای سطح اوره، را به طور معنی‌داری تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، با کاهش نرخ وقوع سخت‌زایی و مدیریت بهینه این عارضه، می‌توان از بروز لنگش تا حد زیادی جلوگیری نموده و در جهت بهبود کیفیت شیر گام برداشت.
